Astronomska opservatorija Beograd

Tekst je pisan za časopis Odiseja u kome je u izmenjenom obliku prvi put objavljen - Odiseja br. 3 august 2019. godine - “U potrazi za nebom”

Bog Helios u kočiji - Mural iznad ulaza u veliki paviljon zvezdarske opservatorije u kojoj se nalazi Veliki refraktor

Kada uđete u veliki paviljon zvezdarske opservatorije, prođete ispod murala na kome se u svojoj kočiji vozi bog Helios, i popnete prvim stepeništem, naćićete se na posmatračkoj platformi kroz koju prolazi nosač Velikog refraktora, teleskopa koji je nekada bio jedan od najvećih u Evropi. Sa jedne strane usmeren ka nebu, a sa druge strane usmeren ka muzejskom primerku fotelje poziva vas da se udobno smestite i zadivljeni impozantnom konstrukcijom postanete svesni da se sedeći tu nalazite na samoj granici sa svemirom. Dovoljno je da izvan kupole paviljona bude vedra noć, i od pogleda u skrovite tajne svemira deli vas samo toliko koliko je potrebno da se nagnete i pogledate kroz okular. Ipak, dok sedim u fotelji i razmišljam da li će se čuvar kada se vrati ljutiti što sam bez pitanja zauzeo ovu idealnu poziciju za maštanje, iznad mene je kupola zatvorena, a sa spoljašnje strane je nagriza sloj rđe, teleskop iako ispravan više se ne koristi za posmatranja.

Veliki refraktor

Pogled sa fotelje ka okularu Velikog refraktora

Beograd posmatran iz vazduha, na svom ćilimu urbanog mozaika kao jednu od nekoliko zelenih površina nosi Zvezdarsku šumu. Iako je na samo nekoliko minuta udaljenosti od saobraćajne buke koja odzvanja na Bogosloviji, u njoj vlada pravi šumski mir. Upravo zbog udaljenosti od grada 30tih godina prošlog veka, odabrana je da pruži utočište astronomima i prihvati astronomsku opservatoriju Beograda, a tadašnjoj opštini Veliki Vračar opservatorija se odužila time što je po zvezdarnici koja je na njoj izgrađena dobila ime Zvezdara.

Na pročelju glavne zgrade koja je zaštićeni spomenik kulture kao prva modernistička zgrada u Beogradu, mural „OMNIA IN NUMERO ET MENSURA“ nam poručuje da je sve u broju i meri. Direktor opservatorije dr. Gojko Đurašević tvrdi da su se mnoge stvari u opservatoriji promenile pa bi i mural mogao da bude korigovan: „Vidite, iako ovde piše da je sve u meri i broju, zahvaljujući razvoju računara i pristupačnosti merenjima koja se vrše u opservatorijama širom sveta, sve češće možemo da se sadržimo na prvom delu i kažemo da je sve u broju.“

Biblioteka Astronomske opservatorije Beograd

Uz direktorovu kancelariju se nalazi velika biblioteka na čijem ulazu je statua Milana Nedeljkovića koji je osnovao opservatoriju 1887. godine i bio njen prvi direktor. Astronomska i meteorološka opservatorija su zajedno krenule sa radom, prvo u privatnoj kući trgovca Ernesta Gejzlera, a onda od 1891. godine u zgradi koja je izgrađena za tu svrhu, a u kojoj se danas u Karađorđevom parku nalazi meteorološka opservatorija. Tek od 1931. godine astronomska opservatorija se odvaja od meteorološke i seli se u današnju zgradu gde su prvi put postavljeni instrumenti koje je većim delom Nedeljković nabavio na račun ratne reparacije iz Nemačke.

Zgrada nekadašnje Zvezdarnice u Karađorđevom parku, a u kojoj se danas nalazi meteorološka opservatorija.

„Vidite ova skulptura je jedini oblik u kome je Nedeljković kročio u ovu zgrad., što je velika nepravda, jer njegova je zasluga što sve ovo postoji. Duga je priča kako i zašto na kraju nikada nije došao ni da pogleda kako izgleda Veliki refraktor koji je lično nabavio, ali smo obavezni da ga pomenemo svaki put kada govorimo o opservatoriji.“ Na ulasku u biblioteku odmah uz dovratak, na plafonu stoji okačena slika sazvežđa što razumem kao prirodno mesto za sliku u društvu onih koji su navikli da gledaju ka nebu. Stare drvene police popunjava više od 5000 knjiga i oko 100.000 periodičnih publikacija, a dodatan začin atmosferi su terarijumi sa starim instrumentima.

Bista profesora Milana G. Nedeljkovića, osnivača opservatorije.

Kompleks opseravtorije sa 6 paviljona danas je potpuno obrastao šumom i teško se prepoznaje na fotografijama iz 30tih na kojima je zabeležen kao nepregledna poljana. U blizini glavne zgrade, nalazi se veliki paviljon koji u sebi čuva Veliki refraktor pušten u rad 1932. godine kao jedan od najmoćnijih posmatračkih instrumenata u Evropi tog vremena. Sa zaposlenima proveravam poznate podatke o otkriću više od 200 dvojnih i višestrukih zvezdanih sistema, 43 planetoida, 8 posmatračkih kataloga, ali mi zaposleni skreću pažnju da bez obzira na neupitne uspehe tih otkrića valja biti obazriv. Zbog specifičnog položaja koji nauka može imati u društvu nekima od tih otkrića je pripisivan neprimereno veči značaj. Posebno svedočanstvo tome je članak u časopisu Vasiona iz 1980. godine o otkriću male planete iz 1937. godine koja je nazvana 1550 TITO. U tom članku jedan od bivših direktora opservatorije pokušava da poveže bitne tačke putanje planetoida sa datumima bitnim za Komunističku partiju Jugoslavije, čime veličajući to otkriće gotovo da mu daje astrološki ton.

Upravna zgrada Astronomske opservatorije Beograd na kojoj se vidi i svetlosno zagađenje.

Posmatračke aktivnosti u paviljonima na Zvezdari više ne postoje pa me interesuje da li astronomima koji su naučno sazrevali uz veliki teleskop nedostaje taj proces koji je romantičan u odnosu na moderne robotizovane teleskope. „Istina bilo je u tome romantike, ali obično ljudi koji se nisu bavili astronomijom ne znaju potpunu priču. U zimskim noćima, umotani u kapute, nekada smo provodili po 14 sati na minusu pod otvorenom kupolom. Dogodilo mi se jednom da se vratim sa posmatranja i tek kada sam se pogledao u ogledalo shvatio sam da mi je komad kože sa kapka ostao na hladnom telu metalnog teleskopa.“

Verovatno zato kod direktora opservatorije se ne oseća žal za starim vremenima, već oduševljenje trenutnom situacijom u kojoj se opservatorija nalazi. Tvrdi da je opservatorija u najboljem stanju ikada, hvali 40-tak zaposlenih za koje tvrdi da predstavljaju obrazovan i sposoban kadar kakav opservatorija nije nikada pre imala, a koji objavama naučnih radova po prestižnim časopisima opservatoriju svrstavaju u red najproduktivnijih institucija u zemlji. Poseban ponos je BELISSIMA projekat koji je podržala Evropska komisija i Ministarstvo prosvete i nauke Republike Srbije, a u okviru koga je izgrađena nova posmatračka ispostava opservatorije na planini Vidojevici u blizini Prokuplja. 2011. godine postavljen je manji reflektorski teleskop nazvan po osnivaču opservatorije Nedeljković, a 2016. godine i veliki teleskop, prečnika 1.5 metar sa imenom Milutin Milanković. Pri tome teleskopi su robotizovani i opremljeni kamerama pa se posmatranja, za razliku od onih koja su obavljana na Zvezdari, mogu vršiti iz tople sobe bez fizičkog napora. Ovi instrumenti omogućili su da opservatorija ponovno uspostavi i autonomnu posmatračku delatnost i nastavi da obučava mlade istaživače u procesu skidanja podataka sa neba. Posmatranja su u toku, a prvi rezultati su se već našli u domaćim i stranim naučnim časopisima.

Čekajući da zađe sunce penjem se na kulu koja se nalazi u blizini glavne zgrade. Sa jedne od najviših tačaka Beograda, grad se vidi kao na dlanu, a iz krošnji šume se naziru kupole paviljona. Na poznatoj silueti grada uskoro se pale svetla. Nebo pokušava da uzvrati sjajem zvezda, ali ih grad guši svojom svetlosnom zavesom koja se podiže sa horizonta. Tada postaje jasno i zašto posmatranja na Zvezdari više nisu moguća. Zbog svetlosnog zagađenje do koga je dovelo širenje grada posmatranja su već 80-tih bila sve manje zastupljena, a od 1995. godine se može računati da su potpuno prestala. Ipak, dok gledam ovaj kompleks kako tone u noć znam da čak i bez posmatračkih aktivnosti on nosi posebnu vrednost. Kupole koje hvata rđa u sebi nose bezmalo jedan vek istraživačke istorije, ali osim istorije nauke one čuvaju i priče o stanju u društvu, političkim previranjima, a na fasadama i teleskopu se može primetiti i poneki ožiljak iz ratnih vremena.

Fotografija upravne zgrade fotografisana sa obližnjeg tornja.

Dok se ne osposobi muzejska postavka koja će osim uloge svedoka istorije našeg društva imati cilj da inspiriše i motiviše mlade koji žele da se bave naukom, opservatorija otvara svoja vrata za posetioce svake poslednje subote u mesecu. Potrebno je prethodno se najaviti slanjem e-maila na adresu posete@aob.rs  i zakazati posetu u toku koje će vas ljubazno osoblje opservatorije provesti kroz paviljone i ispričati vam interesantne priče.

Tekst i fotografije: Bojan Džodan

Tekst je pisan za časopis Odiseja u kome je u izmenjenom obliku prvi put objavljen - Odiseja br. 3 august 2019. godine - “U potrazi za nebom”